του Θανάση Τσακίρη
Το ερώτημα για το ποια δημοκρατία χρειαζόμαστε ανοίγει διάπλατα το παράθυρο για περισσότερα ερωτήματα.
Το πρώτο ερώτημα είναι πόσα είναι τα μοντέλα δημοκρατίας και ποια είναι αυτά που ταιριάζουν στις σημερινές κοινωνίες. Για να απαντήσουμε στο ερώτημα πρέπει αναφερθούμε στην ιστορία των θεωριών περί δημοκρατίας.
Ας δούμε αρχικά τα κοινά χαρακτηριστικά τους. Όλες οι θεωρίες απορρίπτουν την ιδέα ότι ένας άνθρωπος ή λίγοι έχουν δικαίωμα να κυριαρχούν και κυβερνούν τους υπόλοιπους, τους πολλούς. Όλοι οι άνθρωποι είναι ίσοι. Τους αξίζει να έχουν λόγο για τη διακυβέρνησή τους. Κάθε μέλος μιας πολιτικής κοινότητας είναι εφοδιασμένο με την ικανότητα της λογικής σκέψης. Μπορεί να κρίνει και αξιολογήσει τη δράση και τη συμπεριφορά των κυβερνώντων. Οι άνθρωποι για να είναι στην πράξη ικανοί να εξασκήσουν την ικανότητα αυτή πρέπει να έχουν τα δικαιώματα της ελευθερίας του λόγου, του συνέρχεσθαι και της συνείδησης.
Αυτή η μινιμαλιστική εκδοχή της δημοκρατίας έγινε το κέντρο της συζήτησης και κριτικής στη διάρκεια των αιώνων. Οι όροι και οι προϋποθέσεις της ύπαρξης και λειτουργίας της δημοκρατίας έγιναν θέμα ερμηνειών, όπως και συνδέεται το ιδεώδες της δημοκρατίας με την πράξη των δημόσιων δημοκρατικών θεσμών.
Άλλοι θεωρούν ότι δημοκρατία είναι η προστασία της ελευθερίας από μια κυβέρνηση που ευνοεί τους κυρίαρχους και τους φίλους τους σε βάρος των υπολοίπων. Άλλοι πιστεύουν ότι η δημοκρατία πρέπει να είναι η έκφραση των ανθρώπινων ενδιαφερόντων και να ανταποκρίνεται στα συμφέροντα των οργανωμένων ομάδων.
Κάποιοι θεωρούν πως στη δημοκρατία η κυβέρνηση πρέπει να είναι πολύ πιο ενεργή όσον αφορά τα προβλήματα των πιο ευάλωτων πολιτών. Μερικοί λένε ότι το εμπόδιο στην δημοκρατική ιδιότητα του πολίτη δεν προκύπτει μόνο από το κράτος αλλά και από την κοινωνία που με πολλούς τρόπους υποβιβάζουν την δημοκρατική εξισωτική αρχή.
Οι όροι που χρησιμοποιούνται για την αναγνώριση της δημοκρατίας όπως η ιδιότητα του πολίτη, η ελευθερία, η ισότητα και η συμμετοχή ερμηνεύονται διαφορετικά.
Ας πάρουμε το παράδειγμα της ιδιότητας του πολίτη.
Ο Αριστοτέλης θεωρούσε πολίτες όσους άνδρες διέθεταν ιδιωτική περιουσία.
Σήμερα οι θεωρητικοί της δημοκρατίας αρνούνται αυτή τη σύνδεση.
Όσον αφορά την ελευθερία ο Φρίντριχ Χάγιεκ, προπάτορας του νεοφιλελευθερισμού, θεωρούσε ότι οι δημοκρατικοί πολίτες πρέπει να έχουν κορυφαία αξία την ελευθερία και να χρησιμοποιούν τους πόρους της δημοκρατίας για να αντιστέκονται στην διείσδυση του κράτους και της κυβέρνησης στις ιδιωτικές υποθέσεις.
Απέναντι στις απόψεις του Χάγιεκ στάθηκαν οι κοινοτιστές που θεωρούσαν ότι οι ελεύθεροι πολίτες ανθίζουν μόνο στην κοινότητα με τις ισχυρές παραδόσεις όπου υπάρχει σεβασμός στο πολιτικό καθήκον.
Απέναντι και στις αυτές τάσεις βρίσκονται πιο ριζοσπαστικές τάσεις που επιδιώκουν τη διεύρυνση των χώρων της δημοκρατίας πέρα από την ψήφο, δηλαδή η επιχείρηση, το πανεπιστήμιο, η οικογένεια κ.α.
Η εξουσία είναι το είναι το βασικό στοιχείο της Πολιτικής.
Δημοκρατική πολιτική είναι η όσο το δυνατόν πιο ευρεία κατανομή της εξουσίας στους πολίτες.
Αυτή η προοπτική αποτελεί αντίσταση στην ολοένα και πιο ισχυρή κυριαρχία της οικονομίας των μεγάλων ιδιωτικών εταιρειών επί της Πολιτικής.
Ας σκεπτούμε ότι σήμερα 62 άνθρωποι κατέχουν πλούτο όσο τα 3,5 δισεκατομμύρια φτωχοί του πλανήτη, σύμφωνα με τη φετινή έκθεση της Oxfam. Είναι η πιο μεγάλη ανισότητα της ανθρώπινης ιστορίας.
Η εξουσία δεν ενοικεί μόνο στους επίσημους δημοκρατικούς θεσμούς.
Βρίσκεται στις οικογενειακές σχέσεις, στις φυλετικές σχέσεις, στα σχολεία, στα ΜΜΕ, στο χώρο εργασίας, στην επιστήμη, στην εκκλησία, στην τέχνη.
Κι εδώ γίνονται σκληροί αγώνες για τον εκδημοκρατισμό.
Πέραν αυτών διαφορετικές είναι οι αντιλήψεις και οι προσεγγίσεις για το συμφέρον στην Πολιτική και στη δημοκρατία.
Ο Σωκράτης, στην Πολιτεία του Πλάτωνα, καταφέρεται εναντίον των συμφερόντων. Ο Πλάτωνας θεωρεί ότι υπονομεύουν την κοινωνία και για το λόγο αυτό βάζει τους φιλοσόφους-βασιλιάδες στην εξουσία να είναι δίχως οικογένεια και ιδιωτική περιουσία.
Οι σύγχρονοι ρεπουμπλικάνοι, από τον Αμερικάνο Αλεξάντερ Χάμιλτον ως πολλούς σημερινούς φιλελεύθερους, μολονότι δεν ασπάζονται απόψεις του Σωκράτη προσπαθούν να καταστείλουν συμφέροντα και πάθη.
Αντιθέτως, σοσιαλιστές και μαρξιστές θεωρούν αναπόφευκτα τα συμφέροντα των κοινωνικών τάξεων, μερίδων και στρωμάτων.
Η καταστολή τους αφοπλίζει τον αγώνα των πολλών εναντίον των κατόχων εξουσίας και πλούτου, δηλαδή αυτών που κυριαρχούν στην Πολιτική και την οικονομία.
Σε ποιες μορφές δημοκρατίας καταλήγουν αυτές οι θεωρήσεις;
Κλασική δημοκρατία που βασιζόταν στην πόλη-κράτος. Μορφή άμεσης δημοκρατίας
Στην Αρχαία Αθήνα κυριαρχούσε η δημοκρατία των μαζικών συνελεύσεων των πολιτών.
Προστατευτική (αστική) Δημοκρατία. Κυριάρχησε κατά τους 17 και 18 αιώνες. Αποσκοπούσε στην προστασία των πολιτών από την αυθαιρεσία της κυβέρνησης την κατοχύρωση των φυσικών δικαιωμάτων των πολιτών και την ψηφοφορία εκλογής του νομοθετικού σώματος. Ουσιαστικά είναι ένα σύστημα συναινετικής διακυβέρνησης με μια αντιπροσωπευτική συνέλευση.
Η ελευθερία προστατεύεται με το μηχανισμό των διαχωρισμών των λειτουργιών (εκτελεστική, νομοθετική, δικαστική).
Αναπτυξιακή δημοκρατία. Αυτό ήταντο μοντέλο του Jean-Jacques Rousseau που στηρίζεται στην Γενική Βούληση. Το γενικό καλό ισοδυναμεί με το γενικό αυθεντικό συμφέρον του συλλογικού σώματος. Η βούληση όλων προϋποθέτει την ανιδιοτελή δράση. Το σύστημα της ριζοσπαστικής ανάπτυξης προϋποθέτει την οικονομική ισότητα.
Λαϊκή (προλεταριακή) δημοκρατία.
Ο Karl Marx τοποθετούσε την αρχή της δημοκρατίας σε ένα πλαίσιο ισότητας με βάση την κοινή ιδιοκτησία του πλούτου που μετά την ανατροπή του καπιταλισμού ανθούσε η γνήσια δημοκρατία. Με την οριστική κατάργηση των εκμεταλλευτριών τάξεων θα επέλθει ο μαρασμός του κράτος καθώς η κοινωνία θα είναι αταξική.
Ριζοσπαστική δημοκρατία.
Η θεωρία αυτή διατυπώθηκε από τους Ernesto Laclau και Chantal Mouffe.
Ισχυρίζονται ότι τα κοινωνικά κινήματα πρέπει να προσπαθούν να δημιουργούν κοινωνική και πολιτική στρατηγική που να αμφισβητεί τις νέοσυντηρητικές και νεοφιλελεύθερες έννοιες περί δημοκρατίας. Αυτό σημαίνει διεύρυνση και επέκταση της φιλελεύθερης έννοιας της δημοκρατίας που βασίζεται στην ελευθερία ώστε να περιληφθεί η διαφορά.
Στον κόσμο, σε μια χώρα ακόμα και σε ένα κοινωνικό κίνημα υπάρχει πλειάδα διαφορών που αντιστέκονται στην συναίνεση. Η ριζοσπαστική δημοκρατική όχι μόνο αποδέχεται τη διαφορά, τη διαφωνία και τους ανταγωνισμούς αλλά και στηρίζονται σε αυτές. Bασίζεται στην υπόθεση ότι υπάρχουν καταπιεστικές σχέσεις εξουσίας στην κοινωνία και ότι θα πρέπει να γίνουν ορατές αυτές οι καταπιεστικές σχέσεις.
Για την οικοδόμηση της δημοκρατίας γύρω από τη διαφορά και τη διαφωνία, οι καταπιεστικές σχέσεις εξουσίας που υπάρχουν στην κοινωνία πρέπει να έρθουν στο προσκήνιο έτσι ώστε να μπορούν να αμφισβητηθούν.
H εναλλακτική πρόταση προβλέπει τη δημοκρατική ανασυγκρότηση με την Άμεση Δημοκρατία σε συνδυασμό με τους θεσμούς της έμμεσης και της συμμετοχικής δημοκρατίας.
Οι τοπικές πρωτοβουλίες πολιτών με συλλογή υπογραφών, τα δημοψηφίσματα, οι γενικές συνελεύσεις, η ανάκληση αξιωματούχων θεωρούνται προσπάθειες στην κατεύθυνση της ανάπτυξης της άμεσης δημοκρατίας.
Στο τοπικό επίπεδο η συμμετοχική δημοκρατία εφαρμόζεται με διάφορους τρόπους.
Η πιο απλή μέθοδος είναι η συγκρότηση και λειτουργία των συμβουλευτικών ενώσεων γειτονιάς που θεωρητικά είναι ανοιχτές σε όλους τους κατοίκους
Έτσι, δίνεται η δυνατότητα στους «απλούς πολίτες» να λένε τις απόψεις τους για τοπικά δημοτικά ζητήματα.
Όσο, όμως, η διαδικασία είναι μόνο συμβουλευτική οι περισσότεροι πολίτες αρνούνται τη συμμετοχή αφού δεν βγαίνει πραγματικό αποτέλεσμα που να αλλάζει θετικά η ζωή τους.
Αντιθέτως, μία ευρέως διαδεδομένη πρακτική είναι αυτή του δημοτικού «συμμετοχικού προϋπολογισμού» που ξεκίνησε από την πόλη της Βραζιλίας Πόρτο Αλέγκρε (Λιμάνι της Χαράς, πόλη 1,2 εκατομμυρίων κατοίκων).
Η περίπτωση αυτή είναι η ριζοσπαστικοποίηση του «εκδημοκρατισμού της δημοκρατίας».
Ο συμμετοχικός προϋπολογισμός ενέπνευσε δεκάδες κινήματα στην Ευρώπη και στην Λατινική Αμερική. Σήμερα την Ελλάδα εφαρμόζεται στο Δήμο Χαλανδρίου, στο Δήμο Κηφισιάς και στο Δήμο Βύρωνα.
