«Ο Υμηττός αύριο. Προστασία, Διαχείριση, Διασύνδεση με την Κοινωνία»
Ο Υμηττός, το ζωντανό και περήφανο βουνό μας γιορτάζει σήμερα! Πληγωμένο από κάθε λογής αυθαίρετες δραστηριότητες – κυρίως λόγω της αδυναμίας της πολιτείας να το προστατέψει αποτελεσματικά – αλλά ακόμη γεμάτο ζωή και πλούτο, αναρίθμητες υπηρεσίες που απλόχερα μας προσφέρει. Ας φανταστούμε την πόλη μας ως συνέχεια του Υμηττού και ας επανασχεδιάσουμε ό,τι κατακερματίζει αυτή τη σχέση. Το αστικό πράσινο, τα πάρκα και οι αστικοί κήποι, οι υδάτινες διαδρομές, το ρέμα της πικροδάφνης, σε ένα ενοποιημένο κοινό χώρο, φιλόξενο για όλους μας, και για τη άγρια ζωή.
Με αφορμή τη σημερινή Παγκόσμια Ημέρα Περιβάλλοντος, δημοσιεύουμε τα συμπεράσματα του συνεδρίου που διοργάνωσε το ΓΕΩΤΕΕ, στις 2-3 Μαρτίου 2024, με τίτλο «Ο Υμηττός αύριο. Προστασία, Διαχείριση, Διασύνδεση με την Κοινωνία». Τα πρακτικά του συνεδρίου έγραψε ο Γιώργος Καρέτσος, Δρ. Δασολόγος/ Ερευνητής ΕΛΓΟ ΔΗΜΗΤΡΑ.
Ο Υμηττός αποτελεί για το λεκανοπέδιο έναν σημαντικό γεωλογικό σχηματισμό, μεγάλης οικολογικής αξίας, που προσφέρει σημαντικές οικοσυστημικές υπηρεσίες και επηρεάζει ευνοϊκά το μικροκλίμα της ανατολικής Αττικής. Αναμφίβολα, έχει κυρίαρχο ρόλο, όχι μόνο ως ορεινή τοπογραφική περιοχή αλλά και εξαιτίας της πλούσιας βιοποικιλότητας του, της χλωρίδας και πανίδας που φιλοξενεί. Ο Υμηττός επηρεάζει και επηρεάζεται από το λεκανοπέδιο και τις ανθρώπινες δραστηριότητες που ασκούνται στις περιφερειακές του περιοχές αλλά και εντός του γεωγραφικού του χώρου.
Παρά τις συνεχόμενες οχλήσεις και πιέσεις συρρίκνωσης του ζωτικού φυσικού χώρου, ήταν κοινή διαπίστωση όλων των εισηγητών του συνεδρίου ότι διατηρεί εξαιρετικούς γεωμορφολογικούς σχηματισμούς, ασβεστολιθικές εξάρσεις, καρστικά σπήλαια, χαράδρες, χαμηλότερους αυχένες και ρέματα, που έπαιξαν σημαντικό ρόλο στο παρελθόν, καθώς και σήμερα, ως στοιχεία πολιτισμού και τόπων λατρείας. Οι φυσικές πηγές και τα το πυκνό του υδρολογικό δίκτυο συνεχίζει να προσφέρει ωφέλειες ζωής, διευκολύνοντας την κίνηση των αερίων μαζών προς το λεκανοπέδιο και τον μετριασμό των ακραίων θερμοκρασιών, της λεγόμενης θερμικής νησίδας. Ο εξυγιαντικός του ρόλος ενισχύεται από την βλάστηση που διατηρεί (φυσική και τεχνητή), την πλούσια χλωρίδα του και τη φιλοξενία εντόμων, τα σπάνια και προστατευόμενα είδη του καθώς και το πλήθος των ειδών της πανίδας και πτηνοπανίδας.
Στο συνέδριο επισημάνθηκαν οι κυριότερες απειλές που αντιμετωπίζει σήμερα ο Υμηττός. Ο κυριότερος κίνδυνος σχετίζεται με την οικιστική επέκταση, και τα προβλήματα αυθαιρεσιών που χρονίζουν λόγω της αδυναμίας της πολιτείας να επιβάλλει το υπάρχον θεσμικό πλαίσιο.
Σύγχρονες οικιστικές πιέσεις, μεγάλης έντασης, παρουσιάζονται στη νοτιοανατολική πλευρά (Χέρωμα, Κίτσι και Σκάρπιζα) που έχουν κριθεί αυθαίρετες από το ΣτΕ. Ιδιοκτησιακά ζητήματα, νόμιμα ή μη, παραμένουν σε εκκρεμότητα. Επίσης σημαντικά προβλήματα υπάρχουν στο Μητροπολιτικό Πάρκο Γουδή-Ιλισίων, όπου οι αυθαιρεσίες συνεχίζονται δημιουργώντας μια παγιωμένη κατάσταση που δύσκολα ανατρέπεται.
Στο συνέδριο συζητήθηκαν επίσης αυθαιρεσίες που σχετίζονται κυρίως με δημόσιους φορείς, εντός του βουνού, όπως στρατιωτικές εγκαταστάσεις, εκκλησιαστικές εγκαταστάσεις και επεκτάσεις, κοιμητήρια, πυλώνες της ΔΕΗ και Κέντρο Υπερηψηλής Τάσης (ΚΥΤ), σταθμοί μεταφόρτωσης απορριμμάτων των Δήμων, Σταθμοί απορριμματοφόρων, εκπαιδευτήρια, χώροι αναψυχής, κεραίες σταθμών στο σύνολο σχεδόν της κορυφογραμμής, πίστες και διαδρομές εκτός δρόμου μοτοσικλετών, αναρριχητικά πεδία, εγκατάλειψη οικόσιτων ζώων, δηλητηριασμένα δολώματα, φυτεύσεις ακατάλληλων ειδών, βανδαλισμοί αρχαίων λατομείων, απόθεση και διασπορά απορριμμάτων, αντιαισθητικά φράγματα βάρους, εικονοστάσια, παράνομη είσοδος οχημάτων, εγκαταστάσεις πυροπροστασίας σε εγκατάλειψη, κ.λπ.
Επίσης, σημαντική υποβάθμιση προκαλείται από τη διακοπή της συνέχειας των ρεμάτων εντός του ιστού της πόλης, ο εγκιβωτισμός και ο ασφυκτικός περιορισμός της κοίτης τους, η αφαίρεση της πολύτιμης παραρεμάτιας βλάστησης και η ρύπανσή τους, ενώ εκκρεμεί η ολοκλήρωση της οριοθέτησής τους.
Επιπλέον, τονίστηκαν τα προβλήματα που δημιουργεί η υπερτοπική κυκλοφορία αυτοκινήτων, λόγω της μεγάλης εξάρτησης από το αυτοκίνητο. Ο ελεύθερος χώρος του Υμηττού λαμβάνεται υπόψη στους σχεδιασμούς νέων οδικών αξόνων ως η εύκολη λύση. Αυτό όμως αποτελεί ένα μεγάλο κίνδυνο σοβαρής υποβάθμισης του Υμηττού, αφού κάθε νέος οδικός άξονας συνδέεται με την ανάπτυξη και άλλων δραστηριοτήτων, με αποτέλεσμα το οικοσύστημα να κατακερματίζεται και να συρρικνώνεται.
Η περιοχή του Υμηττού δεν εποπτεύεται επαρκώς από το Δασαρχείο Πεντέλης λόγω έλλειψης προσωπικού. Το νέο Δασαρχείο Υμηττού έχει μεν θεσμοθετηθεί εδώ και αρκετά χρόνια, αλλά δεν έχει συσταθεί στην πράξη.
Για τους ίδιους λόγους ο Φορέας Διαχείρισης, υποστελεχωμένος και υποβαθμισμένος, αδυνατεί να εκπληρώσει το σημαντικό ρόλο που του αναλογεί, για την προστασία και αναβάθμιση του Υμηττού. Έχει συγχωνευτεί με τον αντίστοιχο φορέα της Πάρνηθας, και υποβιβαστεί σε Μονάδα Διαχείρισης με ελάχιστο προσωπικό, ενώ στην δικαιοδοσία του περιλαμβάνονται όλες οι προστατευόμενες περιοχές της Αττικής (Πάρνηθα, Σχινιάς, Σούνιο, Υμηττός και νησίδες του Σαρωνικού). Είναι πρακτικά αδύνατον να εποπτεύσει και να ελέγξει αποτελεσματικά όλες αυτές τις περιοχές!
Επιπλέον, στη Μονάδα Διαχείρισης δεν μετέχουν πια με αποφασιστικό ρόλο οι κοινωνικοί φορείς. Παράλληλα, έχει καταργηθεί και ο Οργανισμός της Αθήνας, ο οποίος έχει συρρικνωθεί σε μια διεύθυνση πέντε ατόμων του ΥΠΕΚΑ και είναι αδύνατον να ανταποκριθεί σε αιτήματα 40 περίπου Δήμων.
Το κύριο συμπέρασμα των παραπάνω είναι ότι η οικονομική κρίση οδήγησε το καθεστώς προστασίας του Υμηττού σε μεγάλη οπισθοδρόμηση και υποβάθμιση και κατά συνέπεια στην αδυναμία χάραξης πολιτικών, με βάση ένα κοινό όραμα για τη βιωσιμότητα.
Η λειτουργία του ΣΠΑΥ δεν φαίνεται να είναι αποτελεσματική και κυριαρχείται από τις προσωπικές επιδιώξεις του εκάστοτε προέδρου Δημάρχου προς προσωπική του προβολή. Αυτό έγινε φανερό από την μακροσκελή τοποθέτηση του προέδρου του ΣΠΑΥ , στην οποία δεν διατύπωσε ένα συνολικό όραμα για τον Υμηττό, αλλά περιορίστηκε σε τοπικά θέματα της περιοχής του.
Ευαίσθητες ομάδες πολιτών αντιδρούν ευκαιριακά με διαμαρτυρίες χωρίς να δημιουργείται δυναμική και σταθερή πίεση για την βελτίωση της κατάστασης. Πιο συστηματικά λειτουργούν πρωτοβουλίες ενημέρωσης των πολιτών και κυρίως των μαθητών και προσκόπων, χωρίς όμως οργανωμένες υποδομές υπαίθρου, πλην της περιοχής της Καισαριανής, όπου η Φιλοδασική Ένωση Αθηνών έχει δημιουργήσει χώρους υποδοχής με αντίστοιχο περιεχόμενο περιβαλλοντικής εκπαίδευσης και ενημέρωσης.
Υπερτοπικές πρωτοβουλίες λειτουργούν αποτελεσματικά μόνο σε κυρίαρχα οξυμένα προβλήματα, που αναστέλλουν αυθαιρεσίες με ακτιβιστικό κυρίως χαρακτήρα και δευτερευόντως θεσμικό, εφόσον το νομικό πλαίσιο παραμένει ασαφές. Ωστόσο, οι πολίτες που επισκέπτονται τους φυσικούς χώρους και εκπαιδεύονται στην προστασία τους, αποκτούν κουλτούρα ενεργού πολίτη και μπορούν γίνουν «φύλακες» του βουνού.
Τα παραπάνω προβλήματα, συνεχίζονται με την ανοχή της πολιτείας και κάποιων ομάδων συμφερόντων που ασκούν συστηματικές πιέσεις για την εξυπηρέτηση των πρόσκαιρων οικονομικών ωφελειών, που στη συνέχεια γίνονται μόνιμες και διαιωνίζονται χωρίς να υπάρχει όριο. Κάποιες προσπάθειες θεσμικής οριοθέτησης των δραστηριοτήτων που επιχειρήθηκαν με το ΠΔ του 1978 και με τους διαδοχικούς οραματισμούς του Οργανισμού της Αθήνας με τα ρυθμιστικά του 1985 και του 2014, δεν ήταν ικανές να ανατρέψουν τις παράνομες ενέργειες. Όπως φαίνεται, ούτε και ο Συνταγματικός Νόμος είναι αρκετός για τον περιορισμό τους, αν και μόνο το ΣτΕ παραμένει ακόμη και σήμερα ανεξάρτητος και αυστηρός επιτηρητής. Δεν είναι τυχαίο ότι το ΠΔ που κατατέθηκε το 2011 ακυρώθηκε, και το νέο ΠΔ, που βρίσκεται σε διαδικασία εκπόνησης, υιοθετεί μια λογική νομιμοποίησης πολλών παραβάσεων του παρελθόντος.
Οι προτάσεις για τη βελτίωση της κατάστασης θα συνοψίζονται στα ακόλουθα:
- Διατήρηση της ακεραιότητας του ορεινού όγκου, των οικοσυστημικών υπηρεσιών και των φυσικών στοιχείων και εξάλειψη των περαιτέρω πιέσεων. Απομάκρυνση των οχλουσών δραστηριοτήτων και εξεύρεση άλλων χώρων εγκατάστασης εντός του αστικού ιστού ή εφαρμογή σύγχρονων λύσεων που μειώνουν την χρήση γης.
- Οι στόχοι που έθεσε το ρυθμιστικό του 2014 είναι δεσμευτικοί για το σύνολο της δημόσιας διοίκησης και προς την κατεύθυνση ενότητας του τόξου των ορεινών όγκων του λεκανοπεδίου πρέπει να δοθούν οριστικές και θαρραλέες πολιτικές πρωτοβουλίες.
- Η αύξηση της συχνότητας των ακραίων καιρικών φαινομένων (καύσωνες, πλημμύρες, πυρκαγιές) επιβάλλει τη λήψη μέτρων για τον μετριασμό τους. Προτείνονται λύσεις βασισμένες στη φύση, που μπορούν να εξειδικευτούν σε αντιπλημμυρικά έργα με ήπιες επεμβάσεις, αύξηση της δασοκάλυψης, καλύτερο σχεδιασμό πυροπροστασίας πρόληψης και καταστολής, προστασίας των ρεμάτων για την παροχέτευση των νερών και επέκταση του πρασίνου και της βιοποικιλότητας μέσω της κοίτης τους. Η διασύνδεση των χώρων πρασίνου πρέπει να συνεχιστεί και εντός του πολεοδομικού ιστού, με όλες τις ευεργετικές του συνέπειες.
- Υιοθέτηση δόκιμων και πετυχημένων λύσεων από αντίστοιχες προσπάθειες του εξωτερικού, όπως της Λισσαβώνας από το εμβληματικό Parque Florestal Monsanto και μεταφορά εμπειρίας από τον οργανισμό Europark Federation.
- Η ενημέρωση των πολιτών και κυρίως των μαθητών, στα πλαίσια της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης, πρέπει να έχει θεσμικό χαρακτήρα και να γίνεται συστηματικά τόσο στο σχολείο όσο και στην ύπαιθρο, πέραν των πρωτοβουλιών των περιβαλλοντικών οργανώσεων που την ασκούν, χωρίς όμως πολιτειακή υποστήριξη.
- Θα πρέπει να ολοκληρωθεί η μελέτη φέρουσας ικανότητας, για να καθοριστεί ο μέγιστος αριθμός επισκεπτών, δεδομένου ότι η υπάρχουσα μελέτη υστερεί σε στοιχεία λόγω πανδημίας. Παρά ταύτα υπάρχουν σοβαρές ενδείξεις ότι ισχυρή πίεση από επισκέπτες δέχεται η περιοχή του Αισθητικού Δάσους της Καισαριανής. Οι άλλες περιοχές δεν πιέζονται ιδιαίτερα αλλά δεν διαθέτουν και υποδομές υποδοχής των επισκεπτών και ενημέρωσης.
- Επίσπευση της ολοκλήρωσης της Ειδικών Περιβαλλοντικών Μελετών, με σαφείς στόχους προστασίας και όχι εξυπηρέτησης συμφερόντων. Ο κατακερματισμός των ζωνών χρήσης που επιχειρείται από το νέο σχέδιο Προεδρικού Διατάγματος δεν βελτιώνει την κατάσταση και απλά διαιωνίζει την ασάφεια, την αυθαιρεσία και την αναρχία των δραστηριοτήτων.
- Θεσμικά, θα πρέπει να λειτουργήσει η δημόσια διοίκηση με την επαναδημιουργία του Οργανισμού της Αθήνας, λειτουργία του Δασαρχείου Υμηττού, αναβάθμιση και ουσιαστική λειτουργία του Φορέα Διαχείρισης με αποφασιστική συμμετοχή όλων των ενδιαφερομένων μερών.
Τίποτε δεν μπορεί να προχωρήσει, χωρίς πολιτικές πρωτοβουλίες και καλλιέργεια της αντίληψης ότι οι λύσεις πρέπει να βασίζονται σε αντίστοιχες φυσικές λειτουργίες και τις σύγχρονες επιστημονικές απόψεις. Να γίνουμε σύμμαχοι και προστάτες του βουνού μας γιατί μας χρειάζεται και το χρειαζόμαστε όσο ποτέ άλλοτε!
